Hipnoz ve tarihcesi

Franz Anton MESMER (1734 – 1815)

Viyana Tıp Fakültesinde okurken, manyetizma ile ilgili görüşlerden haberdar olan Mesmer, 1765’de “Yıldızların ve Gezegenlerin İnsan Bedeni Üzerin­deki Fizyolojik Etkileri” isimli doktora tezini, astronomi ile tıbbı birleştiren birtakım savlara dayandırmıştır. Bu tezde insanların, yıldızların tesiri altında yaşadığını, kâinatı dolduran manyetik bir akımın insanlara nüfuz ederek onların hastalanmasına ve sağlıklı kalmalarına sebep olduğunu ileri sürüyordu. Şayet bu man­yetik akım insan bedenine eşit ölçüde dağılmışsa insan sağlıklı, istikrarsız dağılmış ise kişi hasta oluyordu.

Mesmer bu görüşlerin tesiri altında olduğu üzere periyodun tıp otoriterlerinden Hofman’ın (1660-1741), Filozof Laibniz’in Monadlar görüşünü tıbba sokmaya çalışan vitalist teorisinden de etkilenmiştir.

Bu ortada Cizvit papazı Hell, esasen mıknatısların düzgünleştirici tesirine inandığı ve tedavi edilecek kişi organlar biçiminde mıknatıslar üreterek kişi tedavi etmeyi denediğinden Mesmer’ in doktora tezi ile pek ilgilendi. Ve ona birkaç mıknatıs gönderdi. Birinci sefer kalbinden şikâyetleri olan bir kişi üzerinde mıknatısla tedavi gerçekleştirerek parlak bir sonuç alan Mesmer; madem ki, mıknatıstaki akım bedene geçip orada kalıyor, o halde bu akımı bedene sindirip, eller ile akıtarak kullanmak ve şifa vermek mümkündür diye düşünmeye başladı. İkinci hasta­sı Viyana’nın en ünlü tabiplerinin tedavi edemediği, Baron Hareczky idi ve yemek borusu darlığından rahatsızdı. Onu da muvaffakiyetle tedavi ettikten sonra Mesmer’ in şöhreti apansızın arttı ve 1778’den itibaren hastalarını yeni tekniğiyle tedavi etmeye başladı. Böylelikle, bu tarih itibariyle Animal (canlı) Manyetizm doğmuştu!

Parlak muvaffakiyetleri nedeniyle Mesmer’i çekemeyen meslektaşları çoktu ve bu kıskançlıklar nedeniyle sonunda Viya­na’yı terk etti. Bu terk edişte bardağı taşıran son damla, İmparatoriçe tarafından himaye edilen, kör olmasına karşın epey yetenekli bir piyanist olan Theresa Paradi’ nin tedavisiydi. O vaktin Avrupa’sının en ünlü doktorları, Therasa’nın rahatsızlığına göz sonları felci teşhisi koymuş ve bir deva bulamamışlardı. Histerik bir körlüğü olan bu kızı Mesmer tedavisine aldı ve kızcağız yavaş yavaş görmeye başladı. Bu olay Teresa’nın babasının günümüze kadar gelen yazılı hatıra kayıtlarından detaylı olarak tespit edilmiştir. Başarıyı duyan saray tabibi Van Stoerk ve ünlü göz mütehassısı Wenzel kıskançlıklarının tesiriyle kızın annesini, şayet Theresa güzelleşirse impa­ratoriçenin vermekte olduğu ödeneği keseceğini söyleyerek korkuttular. Nihayet, kızını Mes­mer’in tedavisinden alıkoymak isteyen anne ile reddeden kızı ortasında geçen dramatik bir sahnede kızın hızında patlayan bir tokat sonucu, kızcağız tekrar görmez oldu ve kendisini muayene eden doktorlar de Mesmer’ in başarısızlığını ilan edince Mesmer de Viyana’yı terk etti.

Paris’e gelen Mesmer, Vendome meydanındaki bir otelde büyük, bir daire Kiralayıp, fakülte doktorlarından Deslon ile bir arada orayı muayenehane haline getirdi ve süratle yayılan şöhretinin akın akın koşturduğu hastalarını tedaviye başladı. Fransa’nın belirli başlı kentlerinde «Societe del’harmarie» ismi verilen manye­tizma dernekleri kuruldu. Nihayet sene 1874 Kral XVI. Louis, bu hususun bilimsel olarak araştırılması için bir komite kurulmasını emretti ve derhal bir değil, iki kurul kuruldu.

Birinci kurul Mesmer ile görüşemediğinden diğer manyetizörleri inceledi. İlimler Akademisi Üyeleri ve Tıp Fakültesinden kimi profesörlerin oluşturduğu bu kurulun raporu olumsuz oldu. İkinci kurul Tıp Akademisi tarafından oluşturuldu ama sonuç yeniden birebirdi. Kurul raporlarından sonra her şey ve herkes birden Mesmer’in aleyhine dönüverdi. Hele manyetizma ile tedavi edilmiş bir hastanın, açık teşekkürü gazetelerde yayınlandığı sırada ölüvermesi, alay ve hakaretleri son noktaya çıkardı. Hezimetin bütün acılarını yaşayan Mesmer, ufukta toplanan büyük Fransız İhtilali’nin de bulutlarını hissederken Fransa’yı terk etti, İsviçre’ye yerleşti ve ömrünü yoksul hasta­lara bakmaya adayarak 15 Mart 1815 de Mersebourg’ da hayata gözlerini yumdu.

Markiz De Puysegur

A. Mes­mer’in öğrencilerinden olan Markiz de Puysegur hocasının yolunda çalış­malarına devam ederken, bir gün tesadüfen bir çobanda uyurgezerlik hali yarattığını­ fark etti. Elleriyle hastanın ağrıyan yerlerine dokunarak çobanın manyetik sistemini olağana getirmeye çalışıyordu. Bu sırada daima hastanın gözlerinin içine bakıyordu. İki üç dakika sonra kişi kendisini Puysegur’un kollarına bırakmıştı. Bu manyetizmadan büsbütün farklı bir durumdu. Hareketsiz duran hastanın bir mühlet sonra yürüdüğünü, konuştuğunu ve sorulan sorulara karşılık verdiğini gördü. Kişi tüm gürültüye, bağırmaya, çağırmaya rağ­men uyanmıyordu. Güya bir uyku içindeydi. Puysegur hastanın hakikaten uyumadığını, söylenenleri anlayıp karşılık verebildiğini fark ettiğinden, hastasıyla memnunluk verici şeyler üzerine konuşarak bu bahiste olumlu telkinler vermeye başlamıştı. Bir mühlet sonra uyanan kişi büsbütün düzgünleşmiş bir halde ve sevinç içindeydi. Konuşmaları ise hiç hatırlamıyordu.

1784 Mayıs ve Haziran aylarını bu türlü deneyimlerle, 10 kişiyi yapay uyurgezer haline koymakla geçiren Puysegur, bu hali olağan uyurgezerliğe benzettiği için, yapay uyurgezerlik hali olarak isimlendirmişti. Bu fenomenin keşfi ile Manyetizm tarihinde yeni bir çığır açılmış oluyordu.

Puysegur’ un bu keşfinden sonra 1787’de Petetine, 1813’de Deleuze yapay uyurgezerlikle ilgili kitaplar yayınladılar. Yapay uyurgezerlik tekrar dikkatleri üzerine çekince 1825 yılında Fransız Tıp Akademisi mevzuyu tekrar görüşme gereği hissetti. Daha evvelden Mesmer aleyhine verilmiş olan kararın iptaline karar vererek; manyetik tesirleri kabul ettiğini açıkladı.

Dr. John Elliotson manyetizma ile 1837’de ilgilenmeye başladı. Lakin bu davranışı resmi makamlarca kabul görmedi. Durum bu türlü olunca John Elliotson, üniversitesinden istifa etti. Manyetizma çalışmalarına devam eden J. Elliotson 1843’te Zoist isimli bir mecmua çıkardı.

Hindistan’da, Kalküta’da Dr. James Essdaile, Zoist mecmuasını okuyarak bahisle ilgilenmeye başladı ve 1845’de başladığı manyetik anestezi ile ameliyatlarına 1851’e kadar devam etti. Bu vakit aralığı içinde binlerce ameliyatı muvaffakiyet ile bitirdi. Lakin 1851’de memleketi İskoçya’ya döndüğünde yaptıklarına kimseyi inandıramadan öldü.

Bu ortada kimyasal anestezi tekniklerinin gelişmesiyle birlikte (1844; azot oksit, 1846; eter) manyetizmin ameliyat hedefli kullanımı giderek azaldı.

DR. JAMES BRAID

Dr. James Braid, usta manyetizörlerin bir sahne gösterisini çok yakından takip ederken, manyetize edilen kişinin gözlerinin sabit olması dikkatini çekti. Kendi kendine bu yapay uyurgezerlik halinin insanın göz hudutlarını yormakla mümkün olabileceğini düşündü. Ve bunu denemeye kadar verdi. Yakı
nları üzerinde yaptığı çalışmalarda insanların bakışlarını parlak bir nesneye yönlendirdi ve onların gözlerini yormaya çalıştı. Bir süre sonra birebir uyku halinin oluştuğunu gördü. Bu duruma Grekçe uyku manasına gelen Hypnos (1841) ismini verdi. Dr. J. Braid sayesinde yapay uyurgezerlik halinin çok kolay bir halde elde edilebileceği gösterilmiş oldu. Daha sonra Braid, hipnozun uyku olmadığının farkına vardı, ancak isim öylece kaldı.

1842 yılında Dr. J. Braid’ in Britanya Tıp Topluluğuna teklif ettiği hipnoz gösterisi reddedildi. 1843 yılında Dr. Braid Nevrohypnology isimli yapıtını yayınladı. Ancak Britanya Tıp Topluluğu bu yapıtı önemsemedi ve alaya aldı. Yeniden de hipnoz ismi Braid’in çalışmalarının, kendisinden evvelkilerin çalışmalarından ayrılmasını sağladı. Braid’in kabul edilmiş ve muhafazakâr bir tıp uzmanı olması ve bilimsel yaklaşıma ehemmiyet vermesi, bir müddet sonra İngiltere’de hipnozun birinci sefer hürmet duyulan bir pozisyona yaklaşmasını sağladı.

Manyetik akım olmadan hipnotik durumun oluşturulabileceğini birinci kere savunan kişi Braid’dır. O, hipnozitörün kişiyi sadece telkin yoluyla etkilediğine inanıyordu. Bu nedenle hipnozun, hipnozu gerçekleştiren kişinin kapalı, sihirli güçlerine değil; kişinin telkine yatkınlığına bağlı olduğu sonucuna varmıştır. Bu nedenle Braidizm olarak bilinen hipnotik uygulamasında, kendisi uygun telkinleri verirken, hastalarından bir noktaya odaklanmalarını istiyordu.

Jean Martin CHARCOT

Fransız nörolog Jean – Martin Charcot olaya daha değişik bir açıdan bakıyordu. Hipnotize edilen bireyleri kesinlikle açık yahut bâtın histerik kişiliğe sahip beşerler olarak kabul ediyordu. Ona nazaran hipnotize olabilmek olağandışı bir hudut yapısının eseriydi. Olağan bireylerin hipnotize edilemeyeceğini belirtiyordu. Bu görüşü ile Charcot çağdaş hipnoz görüşünün bir kesimi haline gelmese de, bu derece saygın bir tıp otoritesinin hipnozu araştırmaya bedel bulması, hipnozun saygın ve kabul edilebilir hale gelmesinde kıymetli katkıları olmuştur.

LIEBEAULT ve BERNHEIM (NANCY EKOLÜ)

Braidism’ in tesiri, yıllar sonra Braid’in kitabını okuyan bir Fransız köy tabibinin eforlarıyla Fransa’da kendini hissettirdi. Liebeault isimli bu tabip, Braid’in sabit bakış tekniğine kelamla telkini de ustalıkla katarak yirmi yıl boyunca hipnotizmayı muvaffakiyet ile kullandı. Bu teknikle gerçekleştirdiği tedaviden para da almıyordu. Bahisle ilgili kitabını yayınladığı vakit fakat bir nüsha satıldı. Arkadaşları bile onunla ve çalışmalarıyla alay ediyordu. Bu alaya alış, Profesör LIEBEAULT Bernheim’in, onun bir şarlatan olduğunu belirtmek için bir makale yazmasına kadar vardı.Hatta bir gün Bernheim, siyatik ağrılarından şikayetçi bir hastasının kendi­sinin haberi olmadan Liebeault tarafından tedavi edildiğini duyunca, kızdı ve gidip ona haddini bildirmeye karar verdi. Ancak Bernheim her şeyden evvel bir bilim adamıydı ve Liebeault ile bir konuşma ve hipnotizma tekniklerini yakından görünce, fikirlerini değiştirdi. Böylelikle meşhur bir profesör, kolay bir köy hekimi­nin tedavi metodunu kabul ederek onunla çalışmaya başladı. Ve bu teknikle 10.000 kişi tedavi ettiler.

Liebeault ve Bernheim, hipnozun yalnızca telkin sonucu ortaya çıkan bir hal olduğunu ilan ederek Charcot ve ekolüne karşı cephe aldılar. 1886’da Bernheim, Telkin Tedavileri isimli kitabını yayınladı. Fransa’nın en ünlü tabiplerinden biri olarak hipnoterapiye yönelmesi epeyce büyük bir olumlu tesir yarattı. Bernheim ve Liebeault, Nancy Hipnotizma Okulunu kurdular. Öncelikle onların eforlarından ötürü hipnoz bütün Avrupa Kıtası’nda doktorlar ve psikologlar tarafından büyük ölçüde kabul edildi. BERNEHEIM

Emile COUE

Troyes’li genç eczacı 1885 yılında Liebeault ile birinci kere kar­şılaştı. 28 yaşındayken yaptığı bu görüşme hayatının akışını değiştirecekti. Liebeault yal­nızca bir taşra hekimiydi. Gösterişçi ve hırslı değildi. Telkin fenomenini birinci defa açıkça gözler önüne se­ren ve neredeyse mucizelere imza atan da oydu. Son olarak Nancy’ye yerleşmişti. Burada, sonradan onun fikirlerini dün­yaya tanıtmış olan öğrencisi Bernheim’i bulmuştu. Emile Coue, Liebeault’un deneylerinden kimilerine katıldıktan sonra hipnotik telkinler üzerine çalışmalara ve uygulamalara koyulmuştu. Kısa müddet geçmeden bunun içerdiği potansiyelleri kavramıştı. Bir mühlet tek tek hastalar üzerinde Liebeault’un hipnotik tekniğini uygulamış, daha sonra toplu telkin tedavisine yönelmişti. Coue kendisine tedavi için başvuranları şezlonglara yatırıp, koltuklara oturtmuş, onları derin bir hip­notik uykuya daldırmaktan yavaş yavaş vazgeçerek, hasta­larında hafif bir gevşeme durumunu sağlamakla yetinmiş, etki­li bir lisanla hastaların tümüne birden seslenerek, onları telkin yoluyla şifaya kavuşturmaya çalışmıştı. Lakin Coue hasta­larına telkinlerde bulunmakla kalmamış, çalışmalarının tartı noktasını, onları kendi kendine telkin tekniğini uygulayacak halde eğitmek üzerinde toplamıştı. İşte Coue tekniğinin büyük değeri de buradan gelmiş ve bu noktada küçümsenmeyecek ileri bir adım oluşturmuştu.

Coue1922’de “Bilinçli Kendi Kendine Telkin Yoluyla Kendine Hakimiyet”, 1923’te “Telkin Ve Kendi Kendine Telkin Nasıl Uygulanır?”, yeniden 1923’te “Tekniğim: Amerikan İzlenimleri “ isimli yapıtları kaleme almıştır.

Sigmund FREUD

Sigmund Freud, görkemli meslek ömrüne hipno­zu öğrenerek başladı. Fransa’ya gelmeden evvel bile, Avustur­yalı nöropatolog Breuer’in ortaya attığı olgunun doğruluğuna inanmıştı. Breuer, hipnoz aracılığıyla, Bertha Pappenheim isminde his­teri hastası bir genç kızı tedavi ediyordu. Böylelikle, diyalog yo­luyla geriye dönüş düzenlemesini bulacaktı.

Genç, epey hoş, çok zeki olan bu kız, çok istikametli huzursuzluklar, besinlerden tiksinme, organların kasılması, kendinden geçme üzere belirtiler gösteren ağır bir sinirsel histeriye tutulmuştu… Hipnotizmayla girdiği trans içinde genç kız konuşmaya başladı; Breuer onu kendisi­ne güvenmesi için yüreklendiriyordu.

Hekim şaşkınlık içinde, Bertha’nın her sinirsel nevroz be­lirtisinin bir heyecanla ortaya çıkmış olduğunu ve hasta, duygu­sal ikazın nedeni olayı yine yaşarken kaybolduğunu sap­tadı. Breuer bu tekniğe; Yunanca, ‘ruhun arındırılması, ya da ferahlatılması’ manasına gelen ‘katarsis’ ismini verdi.

Uyanma durumunda genç kız, öteki hastalarda da olduğu üzere, hastalık belirtilerinin nasıl doğduğunu, ortalarındaki bağ­lantıyı ve hayatındaki rastgele bir etkiyi söyleyemiyordu. Hipnoz durumunda ise, genç kız araştırılan kontakları çabucak buldu. Freud, bu bulguya derhal inandı. Hipnoz şuur seviyesini in­diriyordu. Böylelikle, bilinçaltında gizli hisler yüzeye çıkıyor­du. Kişi geri dönüşle, derinliklere biriktirilmiş anıları tekrar yaşıyor, belirtiyi süpürerek kendini bağımsız kılıyordu.

Freud’un psikanalizi yaratmaya yönelmeden evvel, hipnotiz­maya gösterdiği merakı saptamak ilgi caziptir. O çağda, yeniden de uyanma durumunda genç kızın kayıtsızca içini dökebildiğine Freud inanıyordu. Psikanalitik yaklaşı
m Freud’un şunları yazmasıyla belirginleşiyor: Tedavinin emeli, yanlış yollara girmiş duygusal yükü, bir öteki deyişle oraya saplanıp kalmış genç kızı, içinde ilerleyebileceği olağan yollara­ aktarmaktır.

Freud, Hayatım ve Psikanaliz isimli kitabında hipnoz altın­daki süreçlerini anlatırken coşku içindedir: “Paris’te, hipnotizmanın hastalar üzerinde belirtileri ortaya çıkarmak ve sonra da bunları silmek için sakıncasız kullanıldı­ğını görebilmiştim… telkin benim en önemli çalışma aracım ol­du… üstelik hipnoz aracılığıyla çalışma göz kamaştırıcıydı… insan birinci defa kendine mahsus güçsüzlüğünü aşmış olmanın duy­gusunu özümsüyordu; mucize yaratan olma ismine övgü doluy­du.” Bu anlatım, şahsen Freud’un kendisini çözümlemek isteyen biri için verdiği örnektir.

Freud, yeniden de çok geçmeden hipnoza sırt çevirdi. Bunun detaylı münasebetlerini onun kendinden din­leyelim: “Bir gün çalışma yaparken, uzun vakitten beri kuşkuya düştüğüm şey kendini bana direkt doğruya gösterdi. O gün en yumuşak başlı hastalarımdan bir genç kızı, geçmiş neden­lerden kaynaklanmış acılı buhranlarını bitiren hipnoz duru­mundan çıkarıyordum. Hastam uyanınca, kollarını boynuma doladı. Bu olayı şahsî dayanılmazlığıma bağlamayacak kadar soğukkanlıydım. Artık, hipnozun gerisinde tesirli olan gizemli öğeyi düşünüyordum. Onu gidermek ya da en azından yalıtmak yerine, hipnozdan vazgeçmeliydim.”

Freud, böylelikle yer değiştirici olguyu buldu. Dostu Breuer de ona, Bertha Pappenheim ile buna misal bir macera geçirdi­ğini itiraf etti. Hoş hastası uygunlaşınca, sadece aşkını ilan et­mekle kalmıyor, ona istemeden sorumlusu olduğunu öne sürdü­ğü hayali bir gebeliğin tüm belirtilerini sergiliyordu.

Ruhsal yer değişim korkusu, Freud’u hipnoza sırt çevirme­ye yönelten etkenlerden biridir; hipnozun inatçı gizemliliği ikinci neden olabilir. Freud hastanın kişiliğine gerçek bir yağma uygulayan sihirsel bir hareket saydığı hipnozlu telkine düşman kesiliyordu artık. Üstelik tahminen de asıl neden Freud’un bu tekniğe hâkim olamayışıydı. Şayet Freud uygun bir hipnotizmacı olsaydı; psikanaliz bugün tahminen ‘hipno-analiz’ olarak daha erken bir periyotta var olacaktı.

1891’de İngiliz Tıp Cemiyeti hipnozun tabiatı ve bedelini araştıracak bir komite görevlendirdi. Araştırmanın sonunda hazırlanan raporda hipnoz fenomenin gerçek olduğu ve tedavi sürecinde hipnozun kullanımının da tatmin edici bulunduğu belirtildi. Hipnozun cümbüş hedefiyle kullanılmasının hakikat bulunmadığı da belirtildi. Ancak soruşturmanın olumlu sonuç­larına karşın; hem Britanya’da hem de Britanya dışında hip­noza olan ilgi azalmaya devam etti. Bilhassa de Freud’un bu yaklaşımı bırakması hipnozu büyük ölçüde geriletti. Pek az is­tisna hariç, hipnozun kullanımı, yine şarlatanların, cümbüş dünyasının ellerine düştü; bu da onunla ilgilenme konusunda uzmanları ürküttü.

Birinci Dünya Savaşında savaş nevrozlarının süratli bir halde uygunlaştırılması gereksinimi ortaya çıkıncaya kadar hipnoza olan il­gide bir canlanma olmadı. Hipnoterapi bu alanda kıymetini ka­nıtladı ve tekrar dikkatleri üstüne çekti. Birinci çalışmaların birden fazla tabipler tarafından yürütülmüş olsa da, 20. yüzyılda psikoloji biliminin gelişmesi, hipnozu bilimsel inceleme altına alma süre­cinde psikologların rolünü arttırdı.

Bu bahisteki birinci çağdaş ki­tap 1933’te Clark L. Hull (1884–1952) tarafından yazıldı: “Hipnoz ve Telkine Yatkınlık: Tecrübi Bir Yaklaşım” Hull’ın klasik kitabının yayınlanmasını takiben literatür süratle genişlemeye başladı ve bugüne kadar da bu türlü devam etti. 1953’te İngiliz Tıp Cemiyeti, görevlendirdiği bir komitenin ra­porunda, hem fizikî hem de ruhsal bozukluklarda hipno­zun kullanımını resmen onayladı. Amerikan Tıp Cemiyeti de bu onayı üç yıl sonra verdi.